Amfitiyatro, Roma uygarlığında gösteriler, gladyatör ve vahşi hayvan
oyunları için kullanılan, daire ya da elips biçimli, yükselen
tribünlerden oluşan bir kamu yapısıdır. Modern anlamdaki En eski
örnekleri Etruria ve Campania’da İ.Ö. 2 yüzyıl sonlarına doğru inşa
edilmişlerdir. Arena, kanlı gösterilerin sergilendiği alanlardır. Vahşi
hayvanlar birbirlerini parçalar, insanlar birbirleriyle ya da vahşi
hayvanlarla kıyasıya dövüşürlerdi. Genellikle ölümle sonuçlanan bu
acımasız dövüşlerin, büyük bir izleyici kitlesi vardı. Arena ayrıca
suyla doldurularak çeşitli gösteriler yapılırdı.
“Amfi” kelime anlamı olarak “çevresinde/iki yönden/çift” demektir. Bu
nedenle, amfitiyatroyu işlevinden başka yapı şekli de tiyatrodan
ayırır. Tiyatro, yarım daire bir yapı iken, amfitiyatro “çift” tiyatro
yani dairesel ya da elips şeklindedir. Amfitiyatroları yine elips
şeklinde kullanış amaçları ve formları farklı olan stadyumlar ile de
karıştırmamak gerekir.
Roma uygarlığı döneminde ortaya çıkan amfitiyatroların eski Yunan ve
Anadolu’da örnekleri yoktur. Örneğin Türkiye’de Efes ve Aspendos’da
örneği bulunan yapılar amfitiyatro değildir. Dünyada en tanınmış örneği
Roma’da bulunan Colosseum’dur. Tunus’un El Jem şehrinde bulunan örneği
de günümüze oldukça iyi korunmuş olarak gelmiştir.
Latince olan arena sözcüğü kumluk anlamına gelir. Çünkü bu alanlar,
dövüş sırasında akan kanları kolaylıkla dibe sızdırması için kumlarla
kaplı olurdu. Tribünlerin altında karanlık odalar, gladyatörler için
barakalar, zindanlar, vahşi hayvanlar için kafesler bulunurdu. Arena,
parmaklıklarla çevrili olurdu. Arenada dövüşen kişilere gladyatör
denirdi. Gladyatörlerin çoğu suçlular ya da köleler arasından yetişirdi.
Dövüşler gladyatörlerden birinin, bazen her ikisinin ölümüyle
sonuçlanırdı.
İlk amfitiyatroların dayanıksız tahta yapılar olduğu bilinmektedir.
MÖ 80’lerde Pompei’de taşlarla yapılan amfitiyatro, bilinen en eski
amfitiyatrodur. Roma’daki Flavianus Amfitiyatrosu, amfitiyatroların en
ünlüsüdür. Daha sonra Colosseum olarak adlandırılan bu amfitiyatronun
eski kaynaklarda yaklaşık 80 bin izleyici aldığı belirtilir. Ama günümüz
ölçümleri ancak 50 bin kişi olabileceğini göstermiştir. Günümüze ulaşan
öbür en ünlü amfitiyatrolar İtalya’da Verona, Pompei ve Puteoli’deki
(bugünkü Pozzuoli); Hırvatistan’da İstriya’nın merkezi Pula’daki;
Fransa’da Nîmes ve Arles’daki amfitiyatrolardır.
2012 yılındaki arkeolojik araştırmalar sonunda, antik çağdaki ilk
amfitiyatronun Ürdün’ün Faynan Vadisi’nde MÖ 9600 yılı civarında
yapıldığı ortaya çıkmıştır. Kömünal binaların bulunduğu bir köy de
bulunmuştur